Historia Zespołu dworsko-parkowego

DWÓR
W protokole lustracyjnym, sporządzonym w styczniu 1838 r. przez komornika przy Sądzie Apelacyjnym Królestwa Polskiego, czytamy: „… Dom murowany z cegły w figurze prostokątnej z facjatami, na południe frontem położony, gdzie balkon drewniany na czterech kolumienkach okrągło murowanych, dom ten pokryty jest dachówką nową na długości łokci 48, szerokości łokci 20. Znajduje się w nim pokoi 8 i sala, z której wychodzące do ogrodu są schody …”. Opis domu kończy stwierdzenie: „Cały dom obecnie znajduje się w stanie dobrym”.
Właśnie to stwierdzenie pozwala przypuszczać, że ów „dom” mógł powstać około roku 1800, być może w bardziej okrojonej formie.
W tym czasie starostwem kazimierskim, do którego od zawsze przynależały Karczmiska, zarządzała Anna z Sapiehów Potocka, primo voto Anna z Sapiehów Sanguszkowa. Dobra te otrzymała ona wraz z mężem w roku 1774 za pozwoleniem królewskim w dożywocie.
W roku 1813, po śmierci właścicielki, starostwo kazimierskie wróciło do Skarbu Królestwa Polskiego pod zarząd Komisji Skarbu.
W roku 1819 w posiadanie starostwa weszła Anna Sapieżyna z Zamoyskich – kobieta o szerokich horyzontach, wielkiej energii, a przy tym doskonała administratorka. Nie jest wprawdzie wiadomo, kto bezpośrednio zarządzał majątkiem Karczmiska, ale pewnym jest, że to z jej inicjatywy dworek uzyskał przedstawioną we wstępie formę.
W 1823 roku dokonano jego rozbudowy i wtedy najprawdopodobniej otrzymał kolumienki wraz z balkonem a także schody do ogrodu.

W roku 1829 dobra kazimierskie, wąwolnickie, gołębskie oraz własność szlachecką Słotwiny Anna Sapieżyna sprzedała swojemu zięciowi księciu Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu. Ten, jako zaangażowany w powstanie 1830 r., po jego upadku, mocą Manifestu Cara Mikołaja I skazany został zaocznie na śmierć, a jego majątek uległ konfiskacie (20.X.1831 r.). Okazało się jednak, że ów majątek obciążony jest sporym długiem, o czym przypomnieli wierzyciele. Ostateczny wyrok trybunału Cywilnego Guberni Lubelskiej zapadł dopiero 3.III.1839 r., a już 10.III tegoż roku nowym właścicielem majątku Karczmiska z przyległościami został Ignacy Wessel, który nabył go w drodze licytacji.
Nowy właściciel niezwłocznie rozbudował dworek, nadając mu nową, urozmaiconą formę. Dobudował zachodnią, piętrową część wraz z górnym tarasem, zlikwidował nieużyteczny balkonik nad górnym wejściem, zastępując go gankowym frontonem, dobudował taras oraz nieistniejąca już oficynę. Architektura dworku przetrwała do dziś w niezmienionej formie.
Kolejnymi mieszkańcami dworku od 1906 roku byli jego nowi właściciele: Zbigniew Strażyc oraz jego żona Janina z Pleszczyńskich. Byli to typowi, polscy ziemianie. Głowa rodziny czuwała nad gospodarstwem i finansami, a domem i ogrodem zajmowała się dziedziczka. Nowi właściciele do bryły budynku dodali małą przybudówkę wschodnią, przeznaczoną na dodatkową łazienkę, a to z racji znacznej liczby osób zamieszkujących dworek. Możliwa jest również pewna zmiana wnętrz poprzez wybudowanie ścian działowych, które nadal pozostawały w amfiladzie.
Zbigniew Strażyc zmarł w roku 1916, jego żona w roku 1934. W tymże roku ich syn Stanisław przeprowadził się do folwarku Owczarnia, gdzie był drewniany dworek, pozostawiając dworek karczmiski swojej siostrze Janinie. I była to ostatnia właścicielka a zarazem mieszkanka domostwa o niezbyt długiej, ale ciekawej historii. Ostatnia dziedziczka opuściła Polskę w roku 1945. Zmarła we Francji 6 października 2007 r. jej ostatnią wolą było, by jej prochy spoczęły w Karczmiskach, w rodzinnym grobowcu, w którym spoczywali Jej rodzice. Stało się to 6 listopada 2007 r.

PARK
Pierwsze ogrody krajobrazowe, czyli parki pojawiły się w Polsce wokół siedzib królewskich i magnackich. Okazałe pałace otaczano równie efektownymi, często według wzorów wersalskich parkami, których utrzymanie było dosyć kosztowne.
W miarę rozwoju ziemiaństwa, jako odrębnej grupy społecznej, pojawiły się parki wiejskie. Najczęściej były to ogrody w stylu angielskim, charakteryzujące się rozległymi trawnikami z planowo rozmieszczonymi na nich grupami drzew. Były one łatwiejsze i tańsze w utrzymaniu, gdyż zabiegi pielęgnacyjne ograniczały się do utrzymania trawników w należytej kondycji i okresowego przeglądu drzewostanu. Sadzono gatunki drzew przystosowanych do warunków klimatycznych; w okresie letnim gazony dodatkowo zdobiły gatunki przenoszone z cieplarni.
Ziemianie byli przede wszystkim ludźmi praktycznymi. Zakładano owe parki z potrzeb estetycznych, ale ich wygląd podkreślał status właścicieli i wiele o nich mówił. W Karczmiskach pierwszych nasadzeń dokonano tuż po wzniesieniu dworku o nieskomplikowanej, parterowej architekturze, w centralnym punkcie terenu, który miał stać się parkiem. Właściwe prace nad architekturą krajobrazu wykonano po nabyciu majątku przez Ignacego Wessla (1839 r.). Do dziś zachowały się czytelne ślady owego pierwotnego założenia, którego osią były dwa rozległe trawniki na osi NS. Sam park, położony na stoku wzgórza, objęty był ramą, którą wyznaczały: trakt opolski (zachód), trakt lubelski (południe), zabudowania folwarczne (wschód) oraz bagniste nieużytki od północy.

Zachowany drzewostan pozwala sądzić, że nasadzeniami zajmował się fachowiec. Poszczególne grupy drzew intensywnie rosnących otaczane były gatunkami rosnącymi wolniej oraz kwitnącymi krzewami (bzy, jaśminy).
Ignacy Wessel był człowiekiem nie tylko bywałym i majętnym, był również energicznym i konsekwentnym gospodarzem. Jego sumptem wybudowano murowane ogrodzenie izolujące park od otaczającego go terenu. Z jego czasów zachowało się kilka grabów oraz platan (gatunki wyjątkowo wolno rosnące), modrzew i kilka starych lip (gatunki długowieczne).
Jest także kilka okazów z gatunku akacji (robinii), które zachowały się wzdłuż ogrodzenia.
Rodzina Strażyców zamieszkała w dworku w roku 1906, nie zmieniając zasadniczego układu parku. Uzupełniono drzewostan nasadzeniami świerka, stanowiącego urozmaicenie kolorystyczne, zwłaszcza zimą. Pozostawiono wokół platana, przy powstałym korcie tenisowym niewielka polankę, po lewej stronie alei dojazdowej, której perspektywę zamyka dworek, prezentujący się stąd najokazalej.
Istotnym akcentem był klomb przed frontem dworku oraz kilka mniejszych w sąsiedztwie a także winobluszcz pokrywający ściany budynku (vide foto). Ponadto frontowy trawnik zdobiła okazała tuja, która padła pod naporem wiatru przed 30 laty. Znikł także dąb burgundzki, piękny zwłaszcza jesienią.

Historia Karczmisk

KARCZMISKA
(1409 n. Carczmiska) 10 km S od Kazimierza.
1. Pow. lub., par. K.
2. 1509 łąki dworskie: Na Białych Błociech. Na Żmijowiskach. Na Chodlu (ASK LIV, IX 23).
3. Własn. król. 1457-1510 tenuta → Kazimierz (ZL IV 252). 1468 Grot tenut. kazimierski odstępuje w. K. br. Janowi oficjałowi lub. (ZL VIII 51).
1409 Jan Riukouicz! [tenut.?] (TA VII 1). 1509 38 kmieci, 11 zagr. Suma czynszów rocznie 11 grz., 32 gr. Zamiast stacji chłopi obsiewają na folw. po 8 korcy owsa z ł. Na folw. uprawia się pszenicę, żyto, owies, jęczmień, groch, rzepę, kapustę. Bydła na wypasie z folw. Kębłów 21, bydło rogate dorosłe 38, w tym wołów roboczych 3, cieląt 5, owiec 103, świń i prosiąt 28, wieprzy 5, gęsi 14, nieliczne kury, pawie 2, uli w ogrodzie dworskim 47 (ASK LIV, IX 23). 1531-3 pobór z 8 ł. (RP). 1661 w. „zasiadła origmaliter na 12 ł.” (L 1661 145).
4. [Wójtowie?]: 1459 Jakub Modrzewski (OL II 191). 1460 szl. Anna ż. Bernarda Gołego i szl. Anna ż. Leonarda z K. (OL II 226, 231). 1531-3 wójt dziedz. Piotr Męcimirski z 1 ł. (RP).
5. Archid. lub. 1450 zbudowano kościół (Szafran 143). 1452 Jakub minister kośc. w K. (OL II 19). 1457-60 Mikołaj wikariusz (OL II 124-226). 1529 dzies. 25 grz. i czynsz 1/2 grz. plebanowi w Kazimierzu (LR 445). 1603 kościół ś. Wawrzyńca, inkorporowany do par. Kazimierz (Szafran 143).
8. XI-XII w. skarb monet (Żaki 187-548).1

Karczmiska – wieś i folwark, powiat nowoaleksandryjski, gmina i parafia Karczmiska. Leży przy trakcie między Kazimierzem a Opolem, na stoku wyżyny lubelskiej, przechodzącej poza wsią w dolinę powiślańską. Wieś gęsto zabudowana wśród sadów. Kościół parafialny murowany. Wiatrak, cegielnia. Przed niedawnym jeszcze czasem gorzelnia. Gospodarstwo dworskie wzorowe. W 1827 r. było tu 135 dm. I 656 mk., obecnie jest dm. Dwór. 11, włość. 178; mieszk. 1374. Urząd gminy. K., dobra niegdyś część dóbr Puławy Czartoryskich, potem rządowe, skonfiskowane, w końcu sprzedane przez rząd. Dobra te składają os. Kazimierz i folw. Karczmiska, z gruntami na wójtostwie, z folwarku Owczarnia, oraz wsi Karczmiska z dwoma karczmami, Chodlik z młynem wodnym i karczmą oraz gruntami, łąkami i pastwiskiem, dawniej folwark Perecz stanowiącemi, Uściąż z młynem wodnym i karczmą, Leśniczówką osadą, oraz gruntami i lasami do dworu należącymi, Zastaw z karczmą i 18 mr. Łąki. Rozl. Wynosi m. 6326; folwarki: Karczmiska, Owczarnia, Chodlik i Zastów, grunta orne i ogrody m. 1116, łąk m. 154, pastwisk m. 57, wody m.8, lasu m. 1768, zarośli m. 421, nieużytki i place m. 70, razem m. 3594; folwark Rzeczyca z leśnictwem Uściąż grunta orne i ogrody m. 268, łąk m. 25, wody m. 6, lasu m. 2092, zarośli m. 13, nieużytki i place m. 18, razem m. 2422; folwark Cholewianka grunta orne i ogrody m. 198, łąk m. 32, zarośli m. 77, nieużytki i place m. 3, razem m. 310. Na wszystkich folwarkach budyn. mur. 5, drewn. 40. Trzy młyny wodne, wiatrak, cegielnia, piec wapienny, pokłady kamienia wapiennego. Dobra te w r. 1873 oddzielone zostały od dóbr Kazimierz (wsie przy dobrach głównych Kazimierz będą wyszczególnione). Par. K. dek. Nowoaleksandryjskiego ma 2057 dusz. Gm. K. należy do s. gm. okr. IV w Polanówce, st. pocz. Opole, urząd gminy w miejscu. Obszar gm: wynosi 37993 mr., ludn. 5293 mk.; w skład gminy wchodzą: Cholewianka czerniowa, Chodlik, Huta, Karczmiska, Kębło, Nowo-rębłów, Rogalów, Rzeczyca Skowieszyn, Słotwiny, Stanisławka, Zaborze, Zofianka.2

Pierwsza wzmianka o Karczmiskach pochodzi z 1409 r.

Zabytki

KOŚCIÓŁ p.w. Św. Wawrzyńca – zbudowany w latach 1842 – 1848 z fundacji Ignacego Wessla i ks. Jana Bałuszyńskiego. Położony na niewielkim wzniesieniu. Prezbiterium zwrócone na północ. Późnoklasycystyczny. Murowany z cegły i kamienia, otynkowany. Jednonawowy. Nawa na rzucie zbliżonym do kwadratu z prezbiterium znacznie węższym, przy którym od zachodu i wschodu dwie zakrystie; przy nawie od południa kruchta. Wnętrza kryte stropem. Chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach i dwóch półkolumnach. Fasadę główną tworzy elewacja kruchty, jednoosiowa, dwukondygnacyjna, ujęta na narożach pilastrami i zwieńczona trójkątnym szczytem; na osi otwór wejściowy, ponad nim otwór okienny w kształcie połowy koła, oba otwory w profilowanych obramieniach. Wokół obiega belkowanie i gzyms kordonowy. Dachy dwuspadowe z wieżyczką na sygnaturę, nad pomieszczeniami bocznymi dachy pulpitowe. W ołtarzu bocznym obraz Matki Bożej Niepokalanie Poczętej z XVIII w. Wnętrze nawy oraz prezbiterium pokryte freskami przez Mariana Adamczyka w latach 70. XX wieku.

DZWONNICA – wzniesiona być może z poprzednim kościołem w 1723 r. Drewniana, konstrukcji słupowo-ramowej, oszalowana, na kamiennym podmurowaniu. Na rzucie kwadratu o ścianach lekko pochyłych. Dwukondygnacyjna, z otworami arkadowymi w górnej kondygnacji, w dolnej otwory drzwiowe ze zwieraczami. Dach naczółkowy, kryty słomą.

ZESPÓŁ DWORSKO-PARKOWY – w skład kompleksu wchodzą: dwór zwany „pałacem”, dworek, pierwotnie drewniany, zwany „Rządcówką”, spichlerz murowany, obora murowana (zw. stajnią), fragmenty ogrodzenia wraz z jego zrekonstruowaną częścią, bramy i bramkami wejściowe, park o pow. Ponad 3 ha, aleja dojazdowa

GRODZISKO W CHODLIKU – kompleks słowiańskiego osadnictwa z okresu plemiennego (VII – X w.). Tworzy go zespół osad, rozległe cmentarzysko kurhanowe oraz potężne grodzisko w Chodliku. W 2023 r. została stworzona ścieżka dydaktyczna na terenie grodziska. Kompleks odwiedzić można za pośrednictwem Wirtualnego Muzeum Chodlika https://chodlik.edu.pl/

NADWIŚLAŃSKA KOLEJKA WĄSKOTOROWA – Początki kolejki sięgają lat 1892-93. Nierozerwalnie związane są z rodem Kleniewskich, którzy wybudowali drewniane tory łączące folwark w Polanówce z cukrownią w Zagłobie. Początkowo 5-6 tonowe wagoniki ciągnęły konie. Dopiero w 1900 r. położono pierwsze tory żelazne. Z czasem dobudowano nowe odcinki torów, łącząc kolejne miejscowości. Kolej służyła celom towarowym i do przewozu osób. Obecnie wykorzystywana jest głównie do celów turystycznych.

KAPLICZKA ŚW. NEPOMUCENA – znajduje się z Głusku Dużym przy drodze wiodącej na teren podworski. Murowana z cegły, otynkowana. Czworoboczna, o czterech filarowych arkadach. Daszek łamany polski, kryty blachą. Wewnątrz kamienna rzeźba św. Jana Nepomucena, barokowa.

KAPLICZKA „ZJAWIENIE” – jedną z najbardziej znanych kapliczek umiejscowionych na terenie gminy Karczmiska jest Kapliczka Zjawienie. To niezwykłe miejsce znajduje się pomiędzy dwoma niewielkimi wsiami – Chodlikiem a Bielskiem. Zbyt daleko od głównej drogi, by ktoś przez przypadek ją zauważył i w zbyt odległym miejscu, by ci, którzy o jej istnieniu wiedzą, odwiedzali ją regularnie. W miejscu, gdzie teraz znajduje się kapliczka, kiedyś rosła sosna a na niej wisiał obrazek św. Bartłomieja. To właśnie w to miejsce przybywali ciężko chorzy z okolicznych wsi i modlili się o rychłe wyzdrowienie. I jak głosi legenda, doznawali całkowitego uleczenia. Jeden z chorych mężczyzn, mieszkaniec Bielska, który pod sosną z obrazkiem św. Bartłomieja prosił o zdrowie, złożył obietnice, że jeśli wyzdrowieje, to w tym właśnie miejscu postawi kapliczkę. I jak nie trudno się domyśleć, zdrowie do owego mężczyzny powróciło, a on z wdzięczności spełnił swoją obietnicę. Niestety podczas II wojny światowej, kapliczka została zburzona. Stało się to 2 listopada 1942 roku. Wtedy też hitlerowcy rozstrzelali czterech mężczyzn z Bielska, którzy pracowali w lesie, nieopodal kapliczki. Z czasem jednak kapliczkę odbudowano, a tuż obok niej pojawiła się mogiła czterech mężczyzn rozstrze­lanych przez hitlerowców.

DĄB SZYPUŁKOWY – „Władek z Zagrzęby” o obwodzie 825 cm i wysokości 32 m. Najstarszy dąb w regionie liczący około 670 lat, pamiętający czasy Władysława Łokietka. Uszkodzony podczas burzy w sierpniu 2010 r.

PLATAN KLONOLISTNY – znajduje się na terenie zespołu dworsko-parkowego. To długowieczne, okazałe drzewo o rozłożystej koronie i ładnym pokroju, dorasta do 30 m wysokości i około 20 m szerokości. Bardzo charakterystyczna jest jego efektownie łuszcząca się kora, tworząca mozaikę barw szarych, brązowych i białych, która zdobi drzewo i zwraca uwagę także w okresie zimowym. Rzadkie drzewo w Polsce, spotykane często w Europie zachodniej i południowej. Blaszka liściowa 5-klapowa. W jesieni liście przebarwiają się na żółto i brązowożółto. Kwiaty niepozorne, wiatropylne, rozdzielnopłciowe, zebrane w gęste, kuliste główki zwisające na długich szypułkach. Owoce – drobne, wrzecionowate, owłosione orzeszki, zebrane w gęste, kuliste owocostany średnicy 2-2,5 cm, zwisające po 1-3 na długich szypułkach. Owocostany rozpadają się w jesieni lub w zimie.
Obwód pnia na wys. 1,3 m wynosi 330 cm.

LIPA DROBNOLISTNA – znajduje się na terenie zespołu dworsko-parkowego. Drzewo liściaste obejmujące swym zasięgiem prawie całą Europę. W Polsce występuje pospolicie, sadzona jako roślina ozdobna i użyteczna. U starych drzew kora brązowo czarna i silnie spękana. Liście pojedyncze sercowate. Kwiaty lipy mają bardzo silny zapach, podoba on się nie tylko ludziom ale także pszczołom. Z kwiatów tego drzewa pszczoły wytwarzają bardzo dobry miód lipowy. Owoce to okrągłe orzeszki okryte zdrewniałą skorupką o barwie brązowej. Drewno lipowe jest miękkie i podatne na skrawanie, idealny materiał dla rzeźbiarzy.
Obwód pnia na wys. 1,3 m wynosi 340 cm.

GRAB ZWYCZAJNY – znajduje się na terenie zespołu dworsko-parkowego. To okazałe drzewo, to pozostałość po tzw. Alei grabowej. Jest jedynym chronionym w powiecie opolskim okazem tego gatunku. Drzewo bardzo ucierpiało podczas październikowej śnieżycy w 2009 roku. Obecnie często spotykamy graby w postaci ciekawie formowanych żywopłotów. Kora gładka, nieco spękana. Liście pojedyncze podwójnie piłkowane. Owocami są orzeszki z trójklapowymi skrzydełkami. Drewno grabowe jest bardzo twarde, używane w konstrukcjach niektórych elementów fortepianów i pałeczek perkusyjnych.
Obwód pnia na wys. 1,3 m wynosi 300 cm.